100. yılında Dönüşüm’ün ilk cümlesi hâlâ tartışılıyor

Edebiyat tarihinin trajik yazarlarından Franz Kafka'nın (1883-1924), Dönüşüm (1915) adlı eseri şöyle başlar: “Als Gregor Samsa eines Morgens aus unruhigen Träumen erwachte, fand er sich in seinem Bett zu einem ungeheueren Ungeziefer verwandelt”. Edebiyat tarihinin en önemli başlangıç cümlelerinden biri olan bu giriş, her dilde farklı bir çevirmenin eliyle çeşitli dönüşüyor. Dönüşüm'ün yayımlanışının 100. yılı dolayısıyla pek çok ülkede, bu önemli giriş cümlesinin nasıl çevrildiği ve en iyi çevirinin hangisi olduğu tartışılıyor. Her çeviri uğraşının yeniden bir üretim olduğu gerçeğini hatırlatırsak, bu süreçte çevirmenin metne bağlılığı önem taşır. Akşit Göktürk'ün deyişiyle “Çeviri yalnızca anlamın yabancı bir dilden bir dile aktarımı değildir… Başka dillerin tanımladığı başka dünyaların tanıtılmasıdır.”

Kafka'nın Türkçeye “Dönüşüm” ve “Değişim” adıyla çevrilmiş “Die Verwandlung” adlı öyküsü ilk olarak 1955'te Vedat Günyol tarafından ikinci bir dilden çevrilir. Yeni Ufuklar Yayınları'ndan çıkan öykünün ilk cümlesi şöyle başlar: “Gregor Samsa, bir sabah, korkulu bir rüyadan uyanınca yatağının içinde kendini korkunç bir hamam böceği olarak buldu.” Günyol'un kitabı çevirme macerasına kulak verelim: “Dünyaca ünlü beş romancının yapıtlarını konu alan, 1952 yılında katıldığım bir derste Kafka'yı tanıdım. Yurda dönünce okuyup sevdiğim Değişim öyküsünü Fransızca ve İngilizce çevirilerinden yararlanarak Türkçeye aktardım… Uzunca bir süre yasaklı yazarlar listesinde yer alan Kafka ilk kez benim çevirilerimle okuyucular önüne çıkıyordu.”

O ilk cümlenin Türkçedeki serüveni

Kafka'nın Türkçeye “Dönüşüm” ve “Değişim” adıyla çevrilmiş “Die Verwandlung” adlı öyküsü ilk olarak 1955'te Vedat Günyol tarafından ikinci bir dilden çevrilir. Türkiye'de okurlar Vedat Günyol, Arif Gelen ve Kamuran Şipal'in çevirisinin ardından Ahmet Cemal'in 1986'daki tercümesiyle karşılaşır. Cemal, Dönüşüm çevirisine yazdığı önsözde ‘neden yeni bir çeviri' sorusuna ‘tutku' diye cevap verir. Aynı giriş yazısında yeni bir Dönüşüm çevirisine önceki çevirileri beğenmediği veya onları yeterli görmediği için girişmediğini dile getiren Cemal devam eder: “Yabancı dilde okuduğu bir yazara ve yaratısına bir kez vurulmayagörsün, ondan sonra o yazarı -daha önce başkaları tarafından kaç kez çevrilmiş olursa olsun- bir de kendi anlatmak, o çevirmen için bir tutkuya dönüşür. Bu tutku hiçbir zaman kendi yapacağı çevirinin öncekilerden üstün olacağı inancından kaynaklanmaz- belki kaynaklanmamalıdır da. Önemli olan nokta, o çevirmende kendi yorumunu ve söyleşini aktarma tutkusunun doğmuş olmasıdır. Bu tutku bir kez yerleşti mi çevirmenin içine, artık yapıt daha önce çevrilmiş veya çevrilmemiş, fark etmez.” Kafka'nın sarsıcı bir cümleyle açılan kitabı seneler içinde yeni çevirilerle dönüşüme uğrayacak ve Tezer Özlü'nün deyişiyle “Kafka ile yaşamak acınacak güncelliğimizin en büyük umudu” olacaktır.

Türkçede kırka yakın Dönüşüm çevirisi var. Piyasadaki bu bollukta okura iyi bir çeviriyi bulmak düşüyor. Türkçede yer alan Dönüşüm’ün ilk cümlelerinden oluşan aşağıdaki seçki okura, çevirinin nasıl değiştiği ve ustalığı konusunda yol gösterebilir.

• “Gregor Samsa bir sabah bunaltıcı düşlerden uyandığında, kendini yatağında dev bir böceğe dönüşmüş olarak buldu.” (Çev: Ahmet Cemal, Can)
• “Gregor Samsa bir sabah bunaltıcı düşlerden uyandığında, kendini yatağında devasa bir böceğe dönüşmüş olarak buldu.” (Çev: Semra Özenli, Alakarga Sanat)
• “Gregor Samsa günün birinde huzursuz rüyalardan uyandığında, kendisini yatağında dehşet verici dev bir böcek olarak buldu.” (Çev: Elif Zengin, Palto)
• “Gregor Samsa bir sabah yatağında huzursuz düşlerden uyandığında kendini dev bir böceğe dönüşmüş olarak buldu.” (Çev: İlknur İgan, Kolektif)
• “Gregor Samsa bir sabah huzursuz düşlerden uyandığında kendini yatağında kocaman bir böceğe dönüşmüş buldu.” (Çev: Gülperi Sert, İş Kültür)
• “Gregor Samsa bir sabah huzursuz düşlerden uyandığında kendini yatağında dev bir böceğe dönüşmüş olarak buldu.” (Çev: Vedat Çorlu, İthaki)
• “Bir sabah tedirgin düşlerden uyanan Gregor Samsa, yatağında devasa bir böceğe dönüşmüş buldu kendini.” (Çev: Tolga Eraslan, Sis)
• “Gregor Samsa, bir sabah kötü bir rüyadan uyandığında, kendini yatağında korkunç bir böceğe dönüşmüş olarak buldu.” (Çev: Çiğdem Özmen, Antik)
• “Gregor Samsa bir sabah tedirgin düşlerden uyandığında, kendini yatağında devasa bir böceğe dönüşmüş buldu.” (Çev: Nafer Ermiş, İmge)